Ολο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια γίνεται λόγος για το πώς θα μπορούσε η εκπαιδευτική και μαθησιακή διαδικασία να γίνει πιο αποτελεσματική. Ζώντας οι ενήλικες μέσα σε μια εποχή άγχους , ταχύτητας και πίεσης φαίνεται άθελα μας να έχουμε μεταφέρει αυτά τα στοιχεία και στην καθημερινότητα των παιδιών μετατρέποντας για αυτά την μαθησιακή διαδικασία σε έναν αδιακοπο και συχνά αφόρητο αγώνα δρόμου.
Είναι η μάθηση συνώνυμο της «ταλαιπωρίας»; Οχι. Μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να απαλλαγούν απο το άγχος και να βιώσουν τα πλεονεκτήματα μιας αποτελεσματικής μάθησης; Ναι. Είναι εύκολο; Οχι, δεν είναι ευκολο γιατί η μάθηση είναι μια διαδικασία που υπάγεται σε έλεγχο που ξεπερνά τα στενά οικογενειακά όρια, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι απαιτεί μια συζήτηση και μια αναμόρφωση σε βαθύτερα και θεσμικά θέματα .
Πότε όμως η μάθηση είναι αποτελεσματική; Όταν στα πλαίσια μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας πετυχαίνει τους στόχους της. Την κατάκτηση πληροφοριών, την ενίχυση της περιεργειας για περισσότερη γνώση, την παροχή ισχυρών συναισθηματικών εργαλείων για την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη του ατόμου.
Οι διεπιστημονικές πλέον ερευνες από τον χώρο της εκπαίδευσης και τα δεδομένα των νευροεπιστημών, φαίνεται να αποκαλύπτουν σιγα σιγά τον ιδανικό τρόπο με τον οποίο ο εγκεφαλος μαθαίνει. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι δυναμικός και διαρκώς ανασχηματίζεται βάσει των εμπειριών του. Υπο αυτήν την έννοια πρέπει ως εκπαιδευτικοί και γονείς να γνωρίζουμε πώς ότι κάνουμε ή λέμε- ‘ή ότι δεν λεμε και ότι δεν κάνουμε- επηρεάζει την εγκεφαλική ανάπτυξη των παιδιών. Πολύ απλά η γνωση του πως λειτουργεί ο εγκέφαλος και της σχετικής βιβλιογραφίας μπορεί να βοηθήσει εκπαιδευτικούς και γονείς να κάνουν την εκπαίδευση πιο αποτελεσματική , ενημερώνοντας τους σχετικά με το ποιες στρατηγικές ΒΕΛΤΙΩΝΟΥΝ αλλα και ποιες ΑΝΑΧΑΙΤΙΖΟΥΝ τη μάθηση.
Προσπαθώντας να συνοψισουμε τα υπάρχοντα δεδομένα θα μπορούσαμε να πούμε ότι φαίνεται να υπάρχουν κάποιοι βάσικοι άξονες γυρω από τους οποιους πρέπει να χτίζεται μια αποτελεσματική εκπαιδευτική διαδικασία.
1. Δημιουργία κατάλληλου εσωτερικού περιβάλλοντος
Υπάρχει ιδανικό επίπεδο «εσωτερικής ετοιμότητας» για την μάθηση; Όπως και για κάθε άλλη δραστηριότητα έτσι και για την μάθηση υπάρχει ένας «χρυσός κανόντας» σχετικά με την εγκεφαλική, οργανική και ψυχολογική κατάσταση στην οποία πρέπει να βρίσκεται κάποιος για να μάθει αποτελεσματικά. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να είναι αγχωμένος. Σε καμία περίπτωση δεν πρεπει να είναι απόλυτα χαλαρός. Αυτό που θέλουμε να πετυχουμε είναι μια ισορροπία ανάμεσα σε 2 καταστασεις , το αίσθημα της χαλάρωσης (που προκύπτει ως αποτέλεσμα εξάλειψης όποιας αίσθησης κινδύνου) και της αίσθησης της εγρήγορσης . Γνωρίζουμε ότι το στρες σε αυξημένα επίπεδα είναι εχθρός της μαθησιακής διαδικασίας και μπορεί να μειώσει σημαντικά την ικανότητα του εγκεφάλου για επεξεργασία, αποθήκευση και ανάκληση.
Μερικά από τα στοιχεία που απαιτούνται για τη δημιουργία του καταλληλου εσωτερικού περιβάλλοντος είναι:
- Συναισθηματική ασφάλεια. Ένα κλίμα σεβασμού και εμπιστοσύνης . To παιδί πρέπει να αισθάνεται οτι μπορεί να πει αυτό που θέλει , χωρίς να κινδυνευει να γίνει αντικείμενο χλευασμου , υποτίμησης η στιγματισμου. Ειδικά στα κρίσιμα χρόνια της προσχολικής και σχολικής ηλικίας το πώς θα «νιώσει» το παιδί μέσα στο εκπαιδευτικό περιβάλλον , είτε το σχολικό είτε το οικογενειακό, το αν θα του δοθούν ευκαιρίες για πρωτοβουλία και αν θα ενισχυθούν οι αποπειρες του για εξερευνηση του κόσμου, είναι κρίσιμα στοιχεία για να αναπτυξει μια σχέση αγάπης με τη μάθηση.
- Παιχνίδι.Εκπαιδευτική διαδικασία χαρουμενη αλλά ταυτόχρονα πειθαρχημένη και στοχευμένη. Το «παιχνίδι» είναι βασικό συστατικό κάθε πετυχημένης μαθησιακής δραστηριότητας είτε αφορά σε παιδιά είτε αφορά σε ενήλικες. Ενεργοποιεί όλα τα αισθητηρια συστήματα και «γυμνάζει» τον εγκέφαλο μας, δίνει ευκαιρίες για γέλιο και διασκέδαση διαδικασίες που παράγουν στον οργανισμό τα φυσικά οπιούχα που τον χαλαρώνουν και αποβάλλουν το στρες. Εξασκούν την φαντασία, την ομαδικότητα, την κίνηση και την παρατηρητικότητα. Ευνοούν μια ολιστική μαθησιακή διαδικασία που δίνει έμφαση όχι μόνο στις διαδικασίες του αριστερού ημισφαιρίου , αλλά και στο συναίσθημα, την κίνηση, την παρατήρηση και την εξερευνηση. Τα παιχνίδια επιτελούν έναν ακόμα πολύ σημαντικό ρόλο.Αποσυνδέουν τη μάθηση απο την παγιωμένη πεποίθηση ότι για να είναι αποτελεσματική , θα πρεπει να είναι επίπονη και κουραστική.
- Πρόγραμμα και πειθαρχία. Λέγοντας ότι η μάθηση πρέπει να γίνει παιχνίδι σε καμία περίπτωση δεν υπονοούμε ότι δεν υπάρχει ανάγκη για προγραμματισμό. Αντιθέτως ο προγραμματισμός και οι συγκεκριμένοι στόχοι, η γνώση του «τι έχω να κάνω σημερα» μειωνούν να τα αισθήματα της αγωνίας και του φόβου του άγνωστου.
2. Βιωματική και Ολιστική Μάθηση
Γνωρίζουμε πλέον με απόλυτη σιγουρια οτι ο μόνος τρόπος να φτάσει κανείς στην απόλυτη γνώση ενός αντικειμένου είναι η «εμπειρία» . Όλοι μας έχουμε μάθει πράγματα «βιωματικά». Από το να περπατάμε μέχρι να μαγειρεύουμε, να οδηγάμε και να περιποιούμαστε σωστα τα λουλούδια στον κήπο μας. Μπορεί να εφαρμοστεί η βιωματική σε κάθε είδους γνώση; Ναι! Αρκεί παιδί και δάσκαλος η γονιός να συμμετεχουν ενεργά σε καινοτόμες δραστηριότητες που επιτρέπουν την ενσωματωση των νέων πληροφοριών στην καθημερινότητα του παιδιού. Οι νέες πληροφορίες πρέπει να συνδέονται με τις προηγουμενες και να γίνονται κατανόητες μέσα από τη χρήση όλων των αισθητηριακών συστημάτων βλέπω- ακούω- αισθανομαι. Έτσι επιτυγχανεται και η ολιστική εκπαιδευση η οποία στοχεύει στην παράλληλη ενίσχυση τόσο του δεξιού όσο και του αριστερού ημισφαιρίου.
Τα στοιχεία που περιλαμβανει η βιωματική μάθηση είναι:
- Πολυαισθητηριακές εμπειρίες. Η μάθηση δεν μπορεί να αφορά μόνο το διάβασμα, δηλαδή το οπτικό σύστημα. Τα υπόλοιπα αισθητηριακά συστήματα χρειάζονται εξάσκηση και εκγύμναση. Υπάρχουν εξειδικευμένα εγκεφαλικά μονοπάτια που ασχολούνται με τις διαφορετικές αισθήσεις. Αυτό σημαίνει ότι όταν η μάθηση βασίζεται σε ένα αισθητηριακό σύστημα, παραδειγματι την όραση, και αγνοεί την κίνηση, την αφή, την γεύση, την κιναίσθηση, δεν δίνεται ευκαιρία σε όλα τα εγκεφαλικά κυκλώματα να αναπτυχθούν.
- Ενίσχυση δεξιού & αριστερού ημισφαιρίου: Μη ζητάτε απο τα παιδιά απλά να διαβάσουν και να σας επαναλάβουν η να παπαγαλίσουν. Ετσι δουλευετε μόνο με το αριστερό ημισφαίριο. Μιλήστε τους ζωηρά και με συναίσθημα. Κερδίστε το ενδιαφέρον τους. Χρησιμοποιήστε το χιούμορ, που βοηθά τη χρήση του μεταφορικου λόγου και την ενίσχυση του δεξιού ημισφαιρίου. Χρησιμοποιήστε μουσική ,κίνηση του σώματος και παραστατικότητα.
- Χρησιμοποιήστε όλα τα είδη της νοημοσύνης. Γνωρίζουμε πλέον οτι η νοημοσύνη δεν είναι μονοδιαστατη αλλά αποτελείται από μια σειρά ικανοτήτων όπως: γλωσσική, λογικο-μαθηματική, μουσική, κιναισθητική, χωροταξική, ενδοπροσωπική και διαπροσωπική. Επειδή όλα τα παιδιά δεν σκέφτονται και δεν αντιλαμβανονται τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο , είναι σημαντικό να εντασσουμε στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες όλα τα είδη νοημοσύνης, σεβόμενοι έτσι την διαφορετικότητα των παιδιών.
- Ομαδικότητα: Η μάθηση δεν είναι ούτε ατομική ούτε μοναχικη διαδικασία. Η συνεργασία είναι χαρακτηριστικό μιας φιλικής προς τον εγκέφαλο μάθησης, καθώς ενισχύει τις κοινωνικές δεξιότητες και διευκολύνει την αφομοιώση. Όταν τα παιδιά εργάζονται σε ομάδες, αναπτύσσεται το αισθημα της ομαδικότητας, του μοιράσματος, της ευγενους αμιλας και βέβαια ενθαρύννεται ο διαλόγος , η συζητηση και η ανταλλαγή απόψεων
Η αποτελεσματική μάθηση δεν αποτελεί απιαστο όνειρο ούτε ουτοπία. Πολλοι είναι οι δάσκαλοι και οι γονείς που ασυναίσθητα και διαισθητικά εφαρμόζουν τις βασικές αρχές της στη διαπαιδαγωγηση των παιδιών τους , δημιουργώντας περισσότερο «ολοκληρωμένους» και «ισορροπημένους» ενήλικες. Όσο γραφικό και κοινότυπο αν ακούγεται, η αποτελεσματική μάθηση δεν θέλει κόπο... αλλά τρόπο!
Δεμίρη Ναντια
Brain & Mind sciences
www.openmind.net.gr