Ξαναδιαβάζοντας τον διάλογο του Πλάτωνος Θεαίτητος, το βλέμμα μου σταμάτησε στην φράση πάντων χρηµάτων µέτρον ἐστίν ἄνθρωπος, τῶν µέν ὄντων ὡς ἐστιν, τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν (152a) . Η φράση αυτή του Πρωταγόρα εισάγει θα έλεγε κανείς έναν ανθρωποκεντρισμό καθώς και την έννοια της σχετικότητας και του υποκειμενισμού ως προς την προσέγγιση της αλήθειας και γενικότερα των πραγμάτων.
Σημαίνει απλώς ότι ο άνθρωπος αποτελεί το μέτρο της αλήθειας και ότι κάθε υποκειμενική άποψη έχει την αξία της, αλλά συγχρόνως και ότι η αλήθεια και η πραγματικότητα είναι σχετική, δεν υπάρχει κάποια απόλυτη αντιμετώπιση της αλήθειας, η οποία συχνά εκφεύγει , διαφοροποιείται, διαστρεβλώνεται κατά το δοκούν και με βάση τις ιδιαίτερες πεποιθήσεις, το ιδεολογικό υπόβαθρο καθενός, τις αντιλήψεις και τα πιστεύω του, τα οποία ούτως ή άλλως έχουν υποκειμενική χροιά και δεν μπορεί να είναι απολύτως κοινά και, με έναν φορμαλιστικό τρόπο, δεδομένα. Ο Σωκράτης στον ίδιο λόγο (183c) αναφέρει ότι πάντ' ἄνδρα πάντων χρημάτων μέτρον εἶναι .
Οι αρχές του καθενός, οι αξίες, τα ιδανικά, οι προκαταλήψεις ή τα στερεότυπά του διαμορφώνουν την αντιμετώπισή του έναντι των συνθηκών και των καταστάσεων της ζωής. Αυτές είναι που οδηγούν στην διαμόρφωση της στάσης του και στην υιοθέτηση της αλήθειας, όχι της αντικειμενικής (κατά τοῦτο τὸ πρᾶγμα, κατά τον Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια), αλλά της υποκειμενικής (καθ’ ἡμᾶς). Και προς τον ίδιο δρόμο κατατείνει και η άποψη του Gómez Dávilla, ότι δηλαδή οι αλήθειες δεν είναι σχετικές. Αυτό που είναι σχετικό είναι οι απόψεις για τη αλήθεια. Η αλήθεια , σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, παίρνει το σχήμα του χαρακτήρα, της ιδιοσυγκρασίας και της οπτικής γωνίας του κάθε ανθρώπου (Η αλήθεια μοιάζει με το νερό που παίρνει το σχήμα του δοχείου που το περιέχει, Ιμπν Χαλντούν).
Και ας σταθούμε στη λέξη χρημάτων. Χρήματα στη φράση αυτή δεν εννοούνται τα χρηματικά ή νομισματικά αγαθά ή οι χρηματιστικές αξίες. Εννοούνται σαφώς οι πεποιθήσεις και οι αρχές από τις οποίες εμφορείται ο κάθε άνθρωπος, η εσωτερική του δομή και η δεξιότητά του να αντιλαμβάνεται τα πράγματα γύρω του με τον δικό του τρόπο, πράγματα που φαινομενικά είναι κοινά, αλλά που διαφοροποιούνται από την ιδιαιτερότητα της ηθικής και πνευματικής διαμόρφωσης του καθενός. Άρα, όλων των αξιών μέτρο είναι ο άνθρωπος, αυτών που υπάρχουν ότι υπάρχουν και αυτών που δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν. Οι αξίες λοιπόν υπάρχουν. Αλλά έχουν υπόσταση αναλόγως του τρόπου αντίληψής τους και ερμηνείας από τον άνθρωπο. Οτιδήποτε υπάρχει –και το χρήμα (χρῶμαι χρῆμα)- λαμβάνει αξία από τον άνθρωπο που το χρησιμοποιεί. Αυτός δίνει το σημασιολογικό έρεισμα στα τεκταινόμενα, νοηματοδοτεί τα πράγματα μετά από την εσωτερική επεξεργασία που καθορίζεται από το αξιακό του υπόβαθρο.
Ακριβώς η λέξη μέτρον καταδεικνύει την διαφορετική προσέγγιση των χρημάτων, δηλαδή των αξιών και άρα και της αλήθειας από τον κάθε άνθρωπο. Το μέτρο αυτό μπορεί να εκληφθεί είτε θετικά είτε και αρνητικά, αναλόγως της γνωστικής υποδομής του καθενός, της προσωπικής του θεώρησης για τα πράγματα γύρω του και των ιδιαίτερων συνθηκών που θα καθορίσουν την άποψή του και την παραδοχή ή όχι της αλήθειας που είναι διαφορετική γα τους άλλους (Οι πεποιθήσεις είναι οι μεγαλύτεροι αντίπαλοι της αλήθειας, είπε ο Νίτσε). Τελικά, η αλήθεια, με βάση την παραπάνω αντίληψη περί σχετικότητας και υποκειμενισμού, είναι αυτή που ανταποκρίνεται στις διαμορφωμένες – καλώς ή κακώς- αντιλήψεις του καθενός (Την αλήθεια την «φτιάχνει» κανείς ακριβώς όπως φτιάχνει και το ψέμα, Οδυσσέας Ελύτης).
Για την έννοια της αλήθειας υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις και η σύγχρονη φιλοσοφία δίνει στον όρο αυτό διαφορετικές ερμηνείες :
Οντολογική αλήθεια, Τυπική αλήθεια, Καθ' ύλην αλήθεια, Μεταφυσική αλήθεια, Δογματική αλήθεια.
Αλήθεια είναι η υπαρκτότητα μιας κατάστασης, αυτό που θεωρούν πραγματικότητα οι περισσότεροι άνθρωποι . Μια ομάδα ανθρώπων που συμφωνεί έναντι ενός γεγονότος ή φαινομένου αποκτά μια αίσθηση αλήθειας, η οποία δεν προδικάζει την καθολική της αποδοχή. Μόνο όταν η πλειονότητα των ανθρώπων θεωρεί ένα φαινόμενο ως πραγματικό, τότε μπορούμε να μιλούμε για κοινή –με την σχετικότητα του όρου - αλήθεια. Διότι η αλήθεια βασίζεται σε κριτήρια :το κοινωνικό κριτήριο, το ηθικό κριτήριο, το πνευματικό, ακόμη και το πολιτισμικό. Ο Κρισναμούρτι είπε ότι η αλήθεια δεν έχει μονοπάτι ενώ ο Κομφούκιος θεωρεί ότι η αλήθεια δεν είναι διαφορετική απ' την ανθρώπινη φύση. Αν ό,τι θεωρείται σαν αλήθεια διαστέλλεται απ' την ανθρώπινη φύση, αυτό δεν μπορεί να είναι αλήθεια.
Άλλος θεωρεί ως αλήθεια αυτό που τον ευχαριστεί ή τον εξυπηρετεί στην παρούσα συγκυρία. Άλλος πιστεύει ως αληθινό αυτό που ικανοποιεί την ιδεολογική του φόρμα και δεν αντίκειται στις αντιλήψεις του. Άλλος νομίζει ως αληθές αυτό που επικαλύπτει την αδικία του ή το λάθος του, μια προσχηματική αλήθεια που τον ικανοποιεί. Άλλος διαστρέφει την αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα με επικοινωνιακά τεχνάσματα – ίδιον των πολιτικών μας ταγών- ωραιοποιώντας το κακό. Και άλλος, θεωρεί ως αληθινό αυτό που αντιλαμβάνεται με τις αισθήσεις , κατά την αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνος, ζώντας σε μια διαρκή ψευδαίσθηση, που του έχουν επιβάλλει εξωτερικοί παράγοντες ή η πνευματική και ηθική του ανεπάρκεια. Όπως εύστοχα αποτύπωσε ο Παπαδιαμάντης «Καίτοι ἀγράμματη, ἡ γραία μ’ ἐδίδαξεν ὅτι εἰς τὴν ἑλληνικήν γλῶσσαν, ἄλλως νοοῦμεν, ἄλλως ὁμιλοῦμεν καὶ ἄλλως γράφομεν». Η αλήθεια (σύμφωνα με το λεξικό Liddell- Scott ) προέρχεται από το λήθω = λανθάνω ( μου διαφεύγει) και το στερητικό "α" . Υπό την έννοια αυτή αλήθεια είναι κάτι που δεν μας διαφεύγει, πράγμα το οποίο δυστυχώς δεν συμβαίνει σήμερα. Πολλά μάς διαφεύγουν είτε εσκεμμένα και συνειδητά , είτε ασυνείδητα. Το ψέμα δεν είναι το ακριβώς αντίθετο της αλήθειας. Η αλήθεια αντανακλά την πραγματικότητα, η μη αλήθεια δεν παράγει πραγματικότητα, ενώ το ψέμα, επειδή δεν αντανακλά την πραγματικότητα, παράγει νέα πραγματικότητα, νέα δηλαδή αλήθεια, όταν το πιστεύει κάποιος.
Και ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά πιστεύει ότι η θεώρηση της αλήθειας από τη μια μεριά είναι δύσκολη, από την άλλη εύκολη. Ενδειξη αυτού αποτελεί το γεγονός ότι κανένας δεν μπορεί να την αντιληφθεί ικανοποιητικά, από την άλλη μεριά όμως δεν αποτυγχάνουν όλοι .
Υπάρχει όμως και μια αλήθεια αναμφισβήτητη. Μια αλήθεια που δεν μπορεί να κρυφτεί όσο κάποιος κι αν προσπαθήσει για όλους τους παραπάνω λόγους που ανέφερα. Είναι η αλήθεια και η πραγματικότητα που βιώνει κανείς καθημερινά. Μια αλήθεια βιωματική, που δεν επιδέχεται ευλόγων αμφιβολιών ή κατευθυνόμενων επικαλύψεων. Η αλήθεια των γεγονότων που δεν επιδέχονται σχολιασμό. Αυτών που – τα τελευταία χρόνια- υπονόμευαν την ζωή του καθενός, αλλά δεν αναδεικνύονταν για λόγους εξυπηρέτησης του προσωπικού συμφέροντος. Μια αλήθεια που μετά από διάφορα στάδια πλέον θεωρείται αυτονόητη. Η αλήθεια είναι ότι τόσα χρόνια ο πολίτης ζούσε σε ένα ψέμα, σε μια ουτοπία και σε μια φτιασιδωμένη πραγματικότητα, που βόλευε τις αισθήσεις του και κοίμιζε τον νου του. (Κάθε αλήθεια περνάει από τρία στάδια. Πρώτα γελοιοποιείται. Μετά βρίσκει σφοδρή αντίθεση. Και στο τέλος θεωρείται αυτονόητη, Άρθουρ Σοπενχάουερ).
Αυτή τουλάχιστον την αλήθεια σήμερα την αποδέχονται όλοι –ή έστω οι περισσότεροι που έπαψαν να έχουν παρωπίδες . Και αυτή η αλήθεια δεν χρειάζεται απόδειξη, γιατί, όπως είπε ο Ομάρ Καγιάμ «αλήθεια που χρειάζεται απόδειξη είναι μισή αλήθεια». Αυτή η αλήθεια είναι κατανοητή από όλους, γιατί αποκαλύφθηκε (Όλες οι αλήθειες είναι εύκολα κατανοητές από τη στιγμή που ανακαλυφθούν.
Το θέμα είναι να ανακαλυφθούν, Γαλιλαίος). Ο πανδαμάτωρ χρόνος αποκάλυψε τούτην την αλήθεια (Ο Χρόνος είναι ο πατέρας της αλήθειας, μητέρα της είναι ο νους μας, Τζιορντάνο Μπρούνο).
Και θα είναι ευχής έργον ο άνθρωπος να μπορέσει να την αποδεχτεί, να την υποστηρίξει και να χαλυβδώσει πλέον την πνευματική και κοινωνική του υπόσταση. Μόνο με την νόηση μπορεί ο άνθρωπος να αντικρίσει το φως ( Πλ.Πολ. 7, 514a-518d).