Από τα τέλη περίπου του 14ου αιώνα και έπειτα παρατηρούμε στην ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας, τρεις κορυφώσεις με ιδεολογική συνιστώσα τον ρασιοναλισμό: την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τις σύγχρονες τάσεις, με πιο ενδιαφέρουσα -τουλάχιστον όσον αφορά στην ένταση με την οποία εκδηλώθηκε-, τον Θετικισμό. Και στις τρεις κορυφώσεις ο ρασιοναλισμός εμπνεύστηκε από τα ουμανιστικά ιδανικά της Κλασικής αρχαιότητας, αλλά εκδηλώθηκε διαφορετικά: ενώ στην Κλασική αρχαιότητα η λογική νοούνταν πνευματική παράμετρος ισάξια τοποθετημένη δίπλα στην βούληση, στις ρασιοναλιστικές προσεγγίσεις, η λογική θεωρούνταν μοναδικό κριτήριο αξιολόγησης κάθε πνευματικής δραστηριότητας. Έτσι, από τους χρόνους του νεότερου ουμανισμού και έπειτα, η ατομική βούληση αντιμετωπίζονταν ως υποκειμενική εκδήλωση του νου, η οποία, παρόλο που συνδέονταν με την πρακτικότητα, την ίδια την ηθική, εντούτοις θεωρούνταν ότι οδηγεί σε ηθικές πράξεις μόνον εφόσον κινούνταν πρώτιστα με βάση τον καθολικό θεωρητικό νου, τη λογική.
Στις σύγχρονες φιλοσοφικές τάσεις, αν και έγιναν προσπάθειες αναβίωσης της κλασικής φιλοσοφικής οπτικής με κριτήριο την ενότητα του πνεύματος, μόλις τον 20ο αιώνα ο Ιταλός φιλόσοφος Benedetto Croce ξεκαθάρισε ότι η βούληση αποτελεί αυτόνομη δραστηριότητα του νου. Αναγνωρίζοντας τη βούληση ως πρωτογενές αίτιο κάθε κοινωνικού φαινομένου, ο Croce επεσήμανε ότι η ηθική δεν είναι παρά το αποτέλεσμα διαλεκτικής κίνησης μεταξύ των ατομικών βουλήσεων, οι οποίες κατά την σύνθεσή τους παράγουν αξιολογικά πρότυπα. Διατύπωσε δε, ο Crore, ότι οι βουλήσεις κινούνται προς την καθολικότητα μετατρέποντας τις ατομικές κρίσεις σε καθολικά αναγνωρισμένες αξίες και αντίστροφα: ότι οι καθολικές αξίες προσλαμβάνονται από τα βουλητικά υποκείμενα και εκδηλώνονται ως πράξεις. Δεδομένου ότι η διαλεκτική κίνηση της πρακτικότητας γεννάται ως ατομικό αίτημα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και το ελατήριο της κοινωνικής δραστηριότητας, η ανάγκη για συνύπαρξη, προκύπτει από ατομικά ελατήρια: η ατομική βούληση γενικεύει τα αιτήματα των μεμονωμένων κοινωνικών ατόμων για κοινωνικοποίηση και η καθολικότητα ρυθμίζει τα κριτήρια κοινωνικής συμπεριφοράς. Και πώς λειτουργεί αυτός ο διαλεκτικός κανόνας;
Ο Croce εξηγεί ότι η κοινωνική δραστηριότητα όπως και η ηθική, χαρακτηρίζουν έναν συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο και τόπο. Η ιστορικότητα, παρόλο που δεν αποτελεί πνευματική κατηγορία, προσλαμβάνεται από το πνεύμα ως αποτέλεσμα δημιουργικού πλουραλισμού: ατομικές βουλήσεις συντίθενται στο κοινωνικό περιβάλλον και εκδηλώνονται ως λογικές πράξεις, οι οποίες συνδέονται αλυσιδωτά και παράγουν ιστορία. Καταλήγουμε επομένως στο ότι η κοινωνική δραστηριότητα είναι ο παράγων που μεταμορφώνει τις ατομικές βουλήσεις σε καθολική πνευματικότητα, σε ηθική, επηρεάζοντας την εκάστοτε ιστορική συγκυρία. Εξαιτίας της ιδιότητάς της να εισχωρεί στον πυρήνα της κοινωνικής δραστηριότητας και να μετατρέπει τα δεδομένα των ατομικών εμπειριών σε πράξεις, η βούληση θα μπορούσε να περιγραφεί ως δυναμική ανα-σύστασης της κοινωνικής πραγματικότητας. Πώς όμως η βούληση λειτουργεί κατ’ αυτόν τον τρόπο;
Έως εδώ έχουμε σημειώσει ότι η ατομική βούληση αποτελεί τον πρώτο βαθμό της πνευματικής πρακτικότητας και με γνώμονα τον κροτσιανό στοχασμό οδηγηθήκαμε στο συμπέρασμα ότι η ατομική βούληση, στη γενίκευσή της, παράγει ηθική. Στη συνέχεια συνδέσαμε την πρακτικότητα με την κοινωνική δραστηριότητα και καταλήξαμε στο ότι η βούληση αποτελεί σημείο εκκίνησης κάθε αιτήματος κοινωνικής ανασυγκρότησης. Ό,τι μένει είναι να εντοπίσουμε τον παράγοντα που λειτουργεί ενοποιητικά μεταξύ των συνειδήσεων των κοινωνικών υποκειμένων, προσφέροντάς τους τη δυνατότητα να αισθάνονται μέλη της ίδιας ομάδας. Ο παράγων αυτός είναι η κουλτούρα ή πολιτισμικό σύστημα, δηλαδή ο μηχανισμός δημιουργίας και μετάδοσης εμπειριών, στον κανόνα των οποίων τα κοινωνικά μέλη αποκτούν ενιαία προοπτική αντίληψης του κόσμου. Η έμφυτη προσαρμοστικότητα του ανθρώπου στις πολιτισμικές μεταβολές είναι το ελατήριο ανασύνθεσης των εξατομικευμένων βουλήσεων, οι οποίες, όπως περιγράψαμε εκδηλώνονται καθολικά. Ποια είναι ωστόσο η προϋπόθεση προκειμένου η βούληση να λειτουργήσει δυναμικά σύμφωνα με έναν τέτοιο ρόλο;
Τα κοινωνικά άτομα είναι προγραμματισμένα από τη φύση να μεταβάλλουν το περιβάλλον σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Η μεταβολή αυτή δεν αποτελεί πράξη αυθόρμητη, αλλά συνειδητή, δεδομένου ότι ο άνθρωπος μπορεί να προβλέπει και να θέτει σκοπούς. Η σκοποθεσία που στοχεύει στην κοινωνική ανασυγκρότηση αποτελεί πάγιο αίτημα της ατομικής βούληση για προσαρμογή του κοινωνικού ανθρώπου σε μία διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα· και προϋπόθεση του βουλητικού κριτηρίου ως δύναμη κοινωνικής ανασυγκρότησης είναι η ελευθερία. Εδώ εισέρχεται η λογική παράμετρος στο επίπεδο της πρακτικότητας: ο κανόνας διευθέτησης των σκοπών, σύμφωνα με την αρχή της ελευθερίας: ο θεωρητικός νους εποπτεύει αισθητικά και στη συνέχεια εκλογικεύει τα όρια των βουλήσεων με γνώμονα την αρχή της ελεύθερης, άδολης, επομένως σύμφωνης προς το κριτήριο του αγαθού, συνύπαρξης. Οι λαμπρότερες σελίδες της ιστορίας έχουν ως ελατήρια βουλήσεις, που προέταξαν το αίτημα της κοινωνικής προόδου ως δικαίωμα αλλά και υποχρέωση του ανθρώπινου πνεύματος για εδραίωση περιβάλλοντος ελεύθερου βίου και ελεύθερης έκφρασης.
Βιβλιογραφία
1. Bonajuto Mario, Benedetto Croce: l’ etica e la politica, Litinerari editore, Lanciano, 1993.
2. Crore Benedetto, Estetica come scienza dell’ espressione e linguistica generale, Adelphi, Milano, 2005.
3. Γκιζέλης Γρηγόρης, Πολιτική και πολιτισμικό σύστημα: ανθρωπολογική προσέγγιση στην κατανόηση των σύγχρονων πολιτικοοικονομικών προβλημάτων, Εκδόσεις Ελοπία, Αθήνα, 2005.
4. Γκιζέλης Γρηγόρης, Το πολιτισμικό σύστημα: ο σημειωτικός και επικοινωνιακός χαρακτήρας του, Εκδόσεις Γρηγόρης, Αθήνα, 1980.